Το μυθιστόρημα: Δομή, τρόποι διάρθρωσης, αρχιτεκτονική

Συνήθως, όταν μιλούμε για μυθιστόρημα, εννοούμε μια ιστορία που αναφέρεται στις περιπέτειες ενός ατόμου μέσα στην κοινωνία. Το άτομο αυτό είναι ο βασικός ήρωας του μυθιστορήματος, που δίνει τη δική του ερμηνεία για τον κόσμο, ως προσωπική του εμπειρία.
Ένα μυθιστόρημα προϋποθέτει ένα μύθο με ορισμένη πλοκή και πρόσωπα που πλαισιώνουν τον βασικό ήρωα. Μύθος είναι η υπόθεση του μυθιστορήματος, που την πλάθει ο συγγραφέας με τη φαντασία του, ξεκινώντας από την εμπειρία της ζωής. Η συσχέτιση του βασικού προσώπου με τα υπόλοιπά πρόσωπα, οι συγκρούσεις, οι συμπάθειες, οι διαφορές τους συνθέτουν το πνεύμα του μυθιστορήματος. Η ψυχολογία τους, τα κίνητρα, η ιδεολογία τους και το περιβάλλον σκηνικό συμπληρώνουν και διαγράφουν καθαρότερα το χαρακτήρα του ήρωα, φωτίζοντάς τον από ορισμένες πλευρές, ώστε να δώσουν ολοκληρωμένο το πρόσωπο.
Τα χαρακτηριστικά αυτά τα συναντούμε και στο διήγημα. Η διαφορά που παρουσιάζουν τα δυο αυτά είδη τοποθετείται στην έκταση της αφηγηματικής ύλης, στην πλοκή, στο πλάτος της σύνθεσης και στην ποικιλία των προσώπων καθ των καταστάσεων.

Το παιχνίδι των προσώπων

Η αρχιτεκτονική του μυθιστορήματος καθορίζεται από την κλιμάκωσης των περιπετειών του βασικού προσώπου, τη δράση του και το χώρο στον οποίο αυτός κινείται. Για να πετύχει τη σύνθεση του μύθου ο μυθιστοριογράφος χρησιμοποιεί ορισμένους αφηγηματικούς τρόπους. Αυτοί οι τρόποι είναι κοινοί και στην αφηγηματική ποίηση που άνθισε παλαιότερα.
Όταν μελετούμε ένα λογοτεχνικό έργο - πεζό ή έμμετρο - είναι πολύ χρήσιμο να προσδιορίσουμε την ταυτότητα του αφηγητή, να εντοπίσουμε το πρόσωπο που μιλάει σε κάθε περίπτωση. Έτσι μπορούμε να παρατηρήσουμε την οπτική γωνία που κάθε φορά εξετάζεται ένα ζήτημα. Αν φανταστούμε το μυθιστόρημα σαν ταινία, αφηγητής είναι εκείνος που κρατά την κάμερα. Πιο συγκεκριμένα οι βασικοί αφηγηματικοί τρόποι είναι: α) Η διήγηση και β) η Μίμηση.
Διήγηση έχουμε όταν ένας απρόσωπος αφηγητής με τη δική του φωνή αναφέρεται στα γεγονότα σε τρίτο πρόσωπο. Είναι η οπτική γωνία του λεγόμενου «παντογνώστη αφηγητή».
Μίμηση έχουμε όταν εναλλάσσεται η αφήγηση με το διάλογο ή όταν υπάρχει μόνο διάλογος.
Η εστίαση του αφηγητή μπορεί να είναι μηδενική, όπως του ιστορικού που γράφει ιστορία, δηλαδή δεν κρίνει αυτά που γίνονται αλλά απλώς τα περιγράφει. Μπορεί να είναι εσωτερική, όταν ο αφηγητής είναι ένα από τα πρόσωπα του έργου και γνωρίζει αυτά για τα οποία έχει ο ίδιος εμπειρία. Μπορεί όμως η αφήγηση να είναι εξωτερική και ο αφηγητής να γνωρίζει λιγότερα από όσα τα πρόσωπα του έργου. Αυτό το τελευταίο το συναντούμε περισσότερο στις ιστορίες μυστηρίου, τα αστυνομικά μυθιστορήματα και με αυτό τον τρόπο διατηρείται το ενδιαφέρον του αναγνώστη.
Η εξέλιξη του μυθιστορήματος και του διηγήματος - αν και δεν ανέτρεψε εντελώς αυτές τις μεθόδους κριτικής - ωστόσο επέφερε σημαντικές διαφοροποιήσεις στο θέμα της εστίασης του αφηγητή. Σήμερα συναντούμε μυθιστορήματα με παραπάνω από μια οπτικές γωνίες.
Η ποικιλία της εναλλαγής των αφηγηματικών τρόπων μοιάζει με τον τρόπο που διαλέγει οποιοσδήποτε καλλιτέχνης για να δομήσει ένα έργο. Το είδος του αφηγηματικού τρόπου αποτελεί στοιχείο ένταξης ενός συγγραφέα σε μια λογοτεχνική τάση - μοντέρνα ή κλασική. Ο συγγραφέας ως πομπός ουσιαστικά εκλέγει το ρόλο που θα αναθέσει στον αφηγητή του μυθιστορήματος και τον τρόπο με τον οποίο θα τοποθετήσει τον αναγνώστη απέναντι στο έργο του.