ΕΝ ΜΕΣΩ ΕΝΟΣ ΑΧΑΝΟΥΣ ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΟΥ
ΦΟΡΤΙΟΥ ΠΟΥ
ΕΚΤΕΙΝΕΤΑΙ ΑΥΤΑΡΕΣΚΑ ΣΕ ΟΛΕΣ
ΤΙΣ ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ 20ού ΑΙΩΝΑ, Ο
ΠΡΩΤΟΕΜΦΑΝΙΖΟΜΕΝΟΣ ΣΤΗΝ
ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΓΑΛΛΟΤΥΝΗΣΙΟΣ
ΕΝΤΙ ΚΑΝΤΟΥΡ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΖΕΙ ΜΙΑ
ΥΠΕΡΦΙΛΟΔΟΞΗ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑ
ΠΟΥ ΠΑΡΑΠΕΜΠΕΙ ΣΤΟ «ΜΠΟΥΝΤΕΜΠΡΟΥΚΣ»
ΤΟΥ ΤΟΜΑΣ ΜΑΝ,
ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΩΝ ΚΑΤΑΣΚΟΠΩΝ
ΤΩΝ ΙΑΝ ΦΛΕΜΙΝΓΚ ΚΑΙ ΤΖΟΝ ΛΕ ΚΑΡΕ, ΑΛΛΑ ΠΡΩΤΙΣΤΩΣ ΣΤΗΝ «ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΜΟΙΡΑ» ΤΟΥ ΑΝΤΡΕ ΜΑΛΡΟ
Το Βάλτενμπεργκ είναι ένα «Μαγικό Βουνό», κάπου στις Ελβετικές Άλπεις: ένας τόπος απόσυρσης, ενδοσκόπησης και στοχασμού, εμπνευσμένος από το Νταβός και χωροθετημένος στο γερμανο-ιταλόφωνο καντόνι της Γκριζόν. Εκεί διεξάγεται την άνοιξη του 1929 ένα συμπόσιο όπου παίρνουν μέρος φιλόσοφοι (οι σκιές του Χάιντεγκερ και του Κάσιρερ είναι παρούσες), οικονομολόγοι (ο Τζον Μέιναρντ Κέινς αυτοπροσώπως), επιχειρηματίες (λ.χ. μέλη της δυναστείας Κρουπ), συγγραφείς, ευγενείς και... επίδοξοι κατάσκοποι. Ο Διαφωτισμός του Καντ θα συγκρουστεί ευθέως με τους υπέρμαχους της επιστροφής στην ουσία των πραγμάτων και του ανθρώπου. Ο λόγος με την τέχνη. Ο καπιταλισμός με τον σοσιαλισμό. Η εξεζητημένη πολυτέλεια θα συμβαδίσει με τον ακραίο ερωτισμό, ενώ οι σύνεδροι θα τσακώνονται για τον ορισμό του χαϊντεγκεριανού Dasein ως «είναι-εντός-του-κόσμου». Και όλοι, επιχειρώντας να δομήσουν τα Ηνωμένα Έθνη της Ευρώπης, θα αγνοήσουν τόσο το κραχ που κυοφορείται στην απέναντι όχθη του Ατλαντικού όσο και τα τύμπανα του πολέμου που αρχίζουν και πάλι να ηχούν υπό την καθοδήγηση του νεοαναδυόμενου ναζιστικού κόμματος. Αλλά το Βάλτενμπεργκ δεν συμπυκνώνει απλώς το ιδεολογικό πλαίσιο από το οποίο εκπορεύονται οι μεγάλες συγκρούσεις του 20ού αιώνα. Είναι επίσης ένας τόπος επιστροφής, συνάντησης και ενηλικίωσης. Αυτό το τρίπτυχο διατρέχει ολόκληρο το ογκώδες τούτο έργο. Στο Βάλτενμπεργκ θα ξανασυναντήσει ο Γερμανός συγγραφέας Χανς Κάπλερ την αγαπημένη του Αμερικανίδα αοιδό- και διπλή κατάσκοπο- Λένα Χότσπουρ. Εκεί ο σκεπτικιστής Μίχαελ Λιλστάιν θα δομήσει τη αντιναζιστική ιδεολογία του και, μετά τον πόλεμο, θα επιστρατεύσει τον μυστηριώδη «νεαρό Γάλλο» στο σοβιετικό στρατόπεδο. Εκεί θα κάνει την εμφάνισή του ο δημοσιογράφος Μαξ Γκοφάρ που συνδέεται με τον Κάπλερ από τα χρόνια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου με μια φιλία γεννημένη στα χαρακώματα. Το Βάλτενμπεργκ γίνεται δεξιοτεχνικά ο γεωμετρικός τόπος των συγκλινουσών ιστοριών του περασμένου αιώνα, με την αποικιοκρατία και τον ιμπεριαλισμό του, με τις γενοκτονίες και τις επαναστάσεις του, με τους τεχνολογικούς θριάμβους και τις ακραίες ανισότητες. Η «κεντροευρωπαϊκή» ατμόσφαιρα ευνοεί την κατασκευή μιας φιλόδοξης τοιχογραφίας όπου παρελαύνουν ως σκιές ο Κέννεντυ και ο Μπρέζνιεφ, ο Μάο και οι Βιετκόνγκ, ο Πουανκαρέ και ο Τσώρτσιλ, ο Αϊνστάιν και η πρώιμη Κοντολίζα Ράις.
Είναι αδύνατο να αποδώσει κανείς εν περιλήψει το ογκώδες αυτό μυθιστόρημα. Δομημένο σε δεκατέσσερα κεφάλαια που έχουν ως υποτίτλους ανάλαφρες πινελιές από δραματικά περιστατικά, το βιβλίο έχει μια σταυροειδή διάταξη και μια περίπου τυχαία χρονική διάταξη, με κορυφώσεις και χάσματα, εν είδει ύποπτου καρδιογραφήματος. Τα κεφάλαια εκτυλίσσονται ανά δύο την αυτή ημερομηνία (π.χ. 1929 ή 1965). Το έργο εκκινεί από τις απαρχές του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1914) και φθάνει ώς τη διάλυση της Σοβιετικής Αυτοκρατορίας το 1991. Η εξέλιξη ακολουθεί τη λογική της φυσαρμόνικας με τον συγγραφέα να τσιμπολογάει με φαινομενική ελαφρότητα από μεγάλες ιστορικές στιγμές και οριακά επεισόδια, να μεταπηδά άνετα από τη μια χρονική περίοδο στην άλλη, να βαραίνει εντέχνως το κλίμα και να το ελαφραίνει εξίσου εντέχνως, να μας οδηγεί από μια συνταγή για τάρτα στα Grundrisse του Μαρξ χωρίς προειδοποίηση.
Έχουμε λοιπόν μπροστά μας ένα διαρκές παιχνίδισμα μεταξύ ανέκδοτου και εποποιίας. Το προκύπτον χάος οργανώνεται σταδιακά παράγοντας σχετική τάξη μόνο προς το τέλος, όταν αποκωδικοποιείται σειρά μυστηρίων και όταν αποκαλύπτεται και η ταυτότητα του «νεαρού Γάλλου» στον οποίο ο συγγραφέας (και ο Λιλστάιν) απευθύνονται σε δεύτερο πρόσωπο.
Ποιες είναι οι απ΄ ευθείας λογοτεχνικές επιρροές του φιλόδοξου αυτού έργου; Πολλές- ο συγγραφέας ομολογεί μερικές. Υπάρχει λ.χ. αυτοπροσώπως ο Αντρέ Μαλρό που συνομιλεί με μερικούς εκ των πρωταγωνιστών στη γαλλική πρεσβεία τη Σιγκαπούρης στα 1965 περί της κοινοτοπίας του περίφημου βιβλίου του Η Ανθρώπινη Μοίρα. Στον αντίποδα η νουάρ λογοτεχνία του 20ού αιώνα. Η Ανθρώπινη Κωμωδία του Μπαλζάκ. Αλλά, όπως είπαμε, και ο Τόμας Μαν, κι ακόμη ο Σελίν με τις ρατσιστικές εμμονές του και ο Κλοντ Σιμόν με τα περίφημα βιβλία του για τον Α΄ Πόλεμο, ( Οι δρόμοι της Φλάνδρας, Ακακία , κ.ά.). Νομίζω ακόμη ότι ο Καντούρ δεν διστάζει να μετασχηματίσει στοιχεία από την αφηγηματική τεχνική του Ντος Πάσος όταν αυτός προτάσσει θραύσματα από την επικαιρότητα. Η ποιητική, ενίοτε λυρική γλώσσα του βιβλίου αφομοιώνει ολ΄ αυτά- και πολλά άλλαδάνεια, παράγοντας μια συστηματική πολυφωνικότητα που αρχικά κουράζει, αλλά εντέλει ανταμείβει τον επίμονο αναγνώστη.
ΦΟΡΤΙΟΥ ΠΟΥ
ΕΚΤΕΙΝΕΤΑΙ ΑΥΤΑΡΕΣΚΑ ΣΕ ΟΛΕΣ
ΤΙΣ ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ 20ού ΑΙΩΝΑ, Ο
ΠΡΩΤΟΕΜΦΑΝΙΖΟΜΕΝΟΣ ΣΤΗΝ
ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΓΑΛΛΟΤΥΝΗΣΙΟΣ
ΕΝΤΙ ΚΑΝΤΟΥΡ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΖΕΙ ΜΙΑ
ΥΠΕΡΦΙΛΟΔΟΞΗ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑ
ΠΟΥ ΠΑΡΑΠΕΜΠΕΙ ΣΤΟ «ΜΠΟΥΝΤΕΜΠΡΟΥΚΣ»
ΤΟΥ ΤΟΜΑΣ ΜΑΝ,
ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΩΝ ΚΑΤΑΣΚΟΠΩΝ
ΤΩΝ ΙΑΝ ΦΛΕΜΙΝΓΚ ΚΑΙ ΤΖΟΝ ΛΕ ΚΑΡΕ, ΑΛΛΑ ΠΡΩΤΙΣΤΩΣ ΣΤΗΝ «ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΜΟΙΡΑ» ΤΟΥ ΑΝΤΡΕ ΜΑΛΡΟ
Το Βάλτενμπεργκ είναι ένα «Μαγικό Βουνό», κάπου στις Ελβετικές Άλπεις: ένας τόπος απόσυρσης, ενδοσκόπησης και στοχασμού, εμπνευσμένος από το Νταβός και χωροθετημένος στο γερμανο-ιταλόφωνο καντόνι της Γκριζόν. Εκεί διεξάγεται την άνοιξη του 1929 ένα συμπόσιο όπου παίρνουν μέρος φιλόσοφοι (οι σκιές του Χάιντεγκερ και του Κάσιρερ είναι παρούσες), οικονομολόγοι (ο Τζον Μέιναρντ Κέινς αυτοπροσώπως), επιχειρηματίες (λ.χ. μέλη της δυναστείας Κρουπ), συγγραφείς, ευγενείς και... επίδοξοι κατάσκοποι. Ο Διαφωτισμός του Καντ θα συγκρουστεί ευθέως με τους υπέρμαχους της επιστροφής στην ουσία των πραγμάτων και του ανθρώπου. Ο λόγος με την τέχνη. Ο καπιταλισμός με τον σοσιαλισμό. Η εξεζητημένη πολυτέλεια θα συμβαδίσει με τον ακραίο ερωτισμό, ενώ οι σύνεδροι θα τσακώνονται για τον ορισμό του χαϊντεγκεριανού Dasein ως «είναι-εντός-του-κόσμου». Και όλοι, επιχειρώντας να δομήσουν τα Ηνωμένα Έθνη της Ευρώπης, θα αγνοήσουν τόσο το κραχ που κυοφορείται στην απέναντι όχθη του Ατλαντικού όσο και τα τύμπανα του πολέμου που αρχίζουν και πάλι να ηχούν υπό την καθοδήγηση του νεοαναδυόμενου ναζιστικού κόμματος. Αλλά το Βάλτενμπεργκ δεν συμπυκνώνει απλώς το ιδεολογικό πλαίσιο από το οποίο εκπορεύονται οι μεγάλες συγκρούσεις του 20ού αιώνα. Είναι επίσης ένας τόπος επιστροφής, συνάντησης και ενηλικίωσης. Αυτό το τρίπτυχο διατρέχει ολόκληρο το ογκώδες τούτο έργο. Στο Βάλτενμπεργκ θα ξανασυναντήσει ο Γερμανός συγγραφέας Χανς Κάπλερ την αγαπημένη του Αμερικανίδα αοιδό- και διπλή κατάσκοπο- Λένα Χότσπουρ. Εκεί ο σκεπτικιστής Μίχαελ Λιλστάιν θα δομήσει τη αντιναζιστική ιδεολογία του και, μετά τον πόλεμο, θα επιστρατεύσει τον μυστηριώδη «νεαρό Γάλλο» στο σοβιετικό στρατόπεδο. Εκεί θα κάνει την εμφάνισή του ο δημοσιογράφος Μαξ Γκοφάρ που συνδέεται με τον Κάπλερ από τα χρόνια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου με μια φιλία γεννημένη στα χαρακώματα. Το Βάλτενμπεργκ γίνεται δεξιοτεχνικά ο γεωμετρικός τόπος των συγκλινουσών ιστοριών του περασμένου αιώνα, με την αποικιοκρατία και τον ιμπεριαλισμό του, με τις γενοκτονίες και τις επαναστάσεις του, με τους τεχνολογικούς θριάμβους και τις ακραίες ανισότητες. Η «κεντροευρωπαϊκή» ατμόσφαιρα ευνοεί την κατασκευή μιας φιλόδοξης τοιχογραφίας όπου παρελαύνουν ως σκιές ο Κέννεντυ και ο Μπρέζνιεφ, ο Μάο και οι Βιετκόνγκ, ο Πουανκαρέ και ο Τσώρτσιλ, ο Αϊνστάιν και η πρώιμη Κοντολίζα Ράις.
Είναι αδύνατο να αποδώσει κανείς εν περιλήψει το ογκώδες αυτό μυθιστόρημα. Δομημένο σε δεκατέσσερα κεφάλαια που έχουν ως υποτίτλους ανάλαφρες πινελιές από δραματικά περιστατικά, το βιβλίο έχει μια σταυροειδή διάταξη και μια περίπου τυχαία χρονική διάταξη, με κορυφώσεις και χάσματα, εν είδει ύποπτου καρδιογραφήματος. Τα κεφάλαια εκτυλίσσονται ανά δύο την αυτή ημερομηνία (π.χ. 1929 ή 1965). Το έργο εκκινεί από τις απαρχές του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1914) και φθάνει ώς τη διάλυση της Σοβιετικής Αυτοκρατορίας το 1991. Η εξέλιξη ακολουθεί τη λογική της φυσαρμόνικας με τον συγγραφέα να τσιμπολογάει με φαινομενική ελαφρότητα από μεγάλες ιστορικές στιγμές και οριακά επεισόδια, να μεταπηδά άνετα από τη μια χρονική περίοδο στην άλλη, να βαραίνει εντέχνως το κλίμα και να το ελαφραίνει εξίσου εντέχνως, να μας οδηγεί από μια συνταγή για τάρτα στα Grundrisse του Μαρξ χωρίς προειδοποίηση.
Έχουμε λοιπόν μπροστά μας ένα διαρκές παιχνίδισμα μεταξύ ανέκδοτου και εποποιίας. Το προκύπτον χάος οργανώνεται σταδιακά παράγοντας σχετική τάξη μόνο προς το τέλος, όταν αποκωδικοποιείται σειρά μυστηρίων και όταν αποκαλύπτεται και η ταυτότητα του «νεαρού Γάλλου» στον οποίο ο συγγραφέας (και ο Λιλστάιν) απευθύνονται σε δεύτερο πρόσωπο.
Ποιες είναι οι απ΄ ευθείας λογοτεχνικές επιρροές του φιλόδοξου αυτού έργου; Πολλές- ο συγγραφέας ομολογεί μερικές. Υπάρχει λ.χ. αυτοπροσώπως ο Αντρέ Μαλρό που συνομιλεί με μερικούς εκ των πρωταγωνιστών στη γαλλική πρεσβεία τη Σιγκαπούρης στα 1965 περί της κοινοτοπίας του περίφημου βιβλίου του Η Ανθρώπινη Μοίρα. Στον αντίποδα η νουάρ λογοτεχνία του 20ού αιώνα. Η Ανθρώπινη Κωμωδία του Μπαλζάκ. Αλλά, όπως είπαμε, και ο Τόμας Μαν, κι ακόμη ο Σελίν με τις ρατσιστικές εμμονές του και ο Κλοντ Σιμόν με τα περίφημα βιβλία του για τον Α΄ Πόλεμο, ( Οι δρόμοι της Φλάνδρας, Ακακία , κ.ά.). Νομίζω ακόμη ότι ο Καντούρ δεν διστάζει να μετασχηματίσει στοιχεία από την αφηγηματική τεχνική του Ντος Πάσος όταν αυτός προτάσσει θραύσματα από την επικαιρότητα. Η ποιητική, ενίοτε λυρική γλώσσα του βιβλίου αφομοιώνει ολ΄ αυτά- και πολλά άλλαδάνεια, παράγοντας μια συστηματική πολυφωνικότητα που αρχικά κουράζει, αλλά εντέλει ανταμείβει τον επίμονο αναγνώστη.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου